ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΙΣΟΤΗΣ, ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ

Ε  Λ  Ε  Υ  Θ  Ε  Ρ  Ι  Α,    Ι  Σ  Ο  Τ  Η  Σ,    Α  Δ  Ε  Λ  Φ  Ο  Τ  Η  Σ   !

Κοντεύει να βγή ο δέκατος  όγδοος  αιώνας, και να  κάνει την θριαμβευτική  του είσοδο ο δέκατος ένατος. Είμαστε στο σωτήριο έτος 1789. Δέκα χρόνια νωρίτερα, το 1779, μιά επανάσταση έχει  λάβει χώρα στις Ανατολικές  ακτές του Ατλαντικού, στις περιοχές  που ακόμα και σήμερα ονομάζονται  « Νέα Αγγλία ». Οι  επαναστάτες  ήσαν Αγγλοι άποικοι, και ο λόγος για τον οποίο επαναστάτησαν, ήταν κάποιοι επιπλέον φόροι τους οποίους επέβαλε η κεντρική κυβέρνηση του  Λονδίνου. Μετά από λίγα χρόνια, οι  Αγγλοαμερικανοί αυτοί, απόχτησαν την ελευθερία τους και σχημάτισαν ένα νέο  κράτος, τις Ενωμένες Πολιτείες, που τότε δεν ήσαν πενήντα όπως σήμερα, αλλά μόνο  δέκα, μάλιστα, τόσο  λίγες. Η κυρίαρχη επιδίωξη των επαναστατών και που έγινε το σύνθημά τους, ήταν η « ελευθερία », και που τελικά την κέρδισαν.
Επί δεκαετίες και αιώνες  ύστερα, οι Αμερικανοί  ήσαν περήφανοι  για την ελευθερία που κέρδισαν, το ύψιστο αυτό  ιδανικό για τον άνθρωπο. Αλλά πριν ακόμα και από την επανάσταση του 1779, στο έδαφός τους  βρίσκονταν  εκατοντάδες χιλιάδες  μαύροι, που τους αγόραζαν από δουλέμπορους, οι οποίοι έκαμναν το θεάρεστο  έργο της σύλληψης  των Αφρικανών μαύρων και την  μεταφορά τους στο Αμερικανικό έδαφος. Εκεί τους  πουλούσαν  στους αποίκους - που ήσαν  Αγγλοι και λίγοι Γάλλοι στη Λουϊζιάνα - και καθώς οι μαύροι ήσαν αγορασμένοι, ήσαν δούλοι στα αφεντικά τους εφ΄όρου ζωής, όπως και όλοι οι απόγονοί τους.

Όπως μπορεί να  παρατηρήσει κανείς, καλή είναι η ελευθερία όταν πρόκειται για μάς, όχι όμως για τους  άλλους που τους  καταδυναστεύουμε. Οι  Αμερικανοί, τέως  άποικοι και νυν ελεύθεροι, είχαν πολύ  μεγάλη χαρά  που ήσαν ελεύθεροι, αλλά  καρφί δεν τους  καιγότανε για τους μαύρους δούλους τους, που εκτός που τους είχαν δούλους για όλη τους τη ζωή, επί  πλέον τους μεταχειριζόντουσαν συχνά - αλλά βέβαια όχι όλοι - τόσο πολύ βάρβαρα, όσο δεν  κάνει κανείς σε  ένα οικιακό ζώο  του, ένα  γαϊδαρο - μετά συγχωρήσεως  που λέει ο λόγος - πιστεύοντας προφανώς ότι οι μαύροι δούλοι, όχι μόνο δεν ήσαν  άνθρωποι, αλλά δεν ήσαν ούτε στο επίπεδο του γαϊδάρου - πάλι  μετά συγχωρήσεως  κατά τη λαϊκή έκφραση. Τους  έδερναν όταν το νόμιζαν  αναγκαίο - τους τιμωρούσαν δι ασήμαντον αφορμήν, τους κρατούσαν νηστικούς, Γιατί, πρέπει να ξέρουμε, ότι οι « ελεύθεροι » - άνθρωποι έχουν δικαίωμα να έχουν νεύρα ενώ οι σκλάβοι δεν μπορούν να έχουν μια τέτοια παράλογη απαίτηση.

Θα μου πείτε ότι ένας δούλος είναι ιδιοκτησία του αφεντικού του που πλήρωσε  χρήματα για να τον  αγοράσει, επομένως  είναι ζημιά του  αν πάθει τίποτε  και αναγκαστεί τότε να τον αντικαταστήσει, πληρώνοντας βέβαια άλλα χρήματα. Αλλά τί τα θέλετε, οι  μαύροι δούλοι ήσαν φτηνοί και τα αφεντικά τους πλούσια, και ελεύθερα  και μπορούσαν να αγοράσουν όσους δούλους ήθελαν. Προπαντός όμως  η πειθαρχία, μην  πάρουν θάρρος  οι δούλοι  και ξεφύγει η κατάσταση απ΄τα χέρια μας. Και όλη αυτή η κατάσταση στις « ελεύθερες » Πολιτείες, κράτησε μέχρι το 1864, ενώ στην Ευρώπη η δουλεία είχε καταργηθεί από τον  τρίτο  αιώνα μ.Χ. Οι  « απελευθερωμένοι »  Αμερικανοί την  πήγαν άλλα χίλια εξακόσια χρόνια, φτού να μην τους βασκάνουμε !

Πέρασαν δέκα χρόνια  από την Αμερικανική  επανάσταση, και  φτάνουμε στο σωτήριο έτος 1789. Βλέποντας οι Γάλλοι την επιτυχία της Αμερικανικής επανάστασης - και στην επιτυχία της οποίας είχαν βοηθήσει  κάπως και αυτοί, προφανώς για να βλάψουν τους αιώνιους εχθρούς τους, τους Αγγλους - είπαν : Δεν κάνουμε και μεις μιά επανάσταση να απελευθερωθούμε από το καθεστώς της φεουδαρχίας, πρώτοι  εμείς από όλους τους  Ευρωπαίους ; Και αμ  έπος, αμ έργον, στρώνουν κι αυτοί μιά επανάσταση που αρχικά καταφέρνει -σταδιακά βέβαια - να διορθώσει  αρκετά  πράγματα. ( Να σημειώσω  εδώ, ότι αυτοί  που κάμνουν τις  επαναστά-σεις, είναι οι αστοί, δεν  κάμνουν  επαναστάσεις οι  εργάτες - η  Οχτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία το 1917, έγινε από αστούς  διανοούμενους, ο Λένιν, ο Μπουχάριν, ο Τρότσκυ και οι υπόλοιποί, δεν ήσαν εργάτες, ας το έχουμε αυτό υπ΄όψιν μας, κι όσο για τους αγρότες, δυό εξεγέρσεις έχω ακουστές  μόνο, η μιά απ΄ αυτές έγινε στη Θεσσαλία, η εξέγερση του Κιλελέρ το 1910 εναντίον των τσιφλικάδων της Θεσσαλίας ).

Από το 1789 μέχρι το 1792, τα πράγματα πήγαιναν κουτσά  στραβά καλά. Υστερα όμως, τα πράγματα αγρίεψαν, έγινε η  αντεπανάσταση των  βασιλοφρόνων στην Βανδέα - που λένε ότι στοίχισε τη ζωή σε κάπου τετρακόσιες χιλιάδες Γάλλους - ύστερα οι επαναστάτες έκοψαν τα κεφάλια των περισσότερων « ευγενών » στην πλατεία Γκρεβ, όπου  κάθε μέρα μαζεύονταν οι Παρισινοί και  οι χαριτωμένες Παρισινές  για να απολαύσουν  το θέαμα. Μια  κοφτερή μάχαιρα μιάς σατανικής συσκευής -που επενόησε ο συνάδελφος γιατρός Γκιγιωτέν - της γκιλλοτίνας, έπεφτε με μεγάλη ορμή  πάνω στο λαιμό του κάθε  ευγενούς, έκοβε το  κεφάλι του σαν τυρί  ροκφόρ, κι αυτό έπεφτε  μετά μέσα σ΄ ένα  καλάθι που βρισκόταν επί τούτου εκεί δίπλα, υπό τις ενθουσιώδεις επεφημίες του λαού. Οι ευγενείς αυτοί που έχαναν τόσο άδοξα τα κεφάλια  τους - μαρκήσιοι, βαρώνοι, κόμητες, υποκόμητες κ.λ.π. - περνούσαν  πρωτύτερα από ένα λαϊκό δικαστήριο, όπου  η κάθε δίκη  κρατούσε από δύο  μέχρι δυόμισυ λεπτά, μάλιστα, τόσο πολύ. « Πως λέγεσαι ; »  « Ζωρζ ντε  Μοντενύ ». « Και ποιός  είναι ο τίτλος  σου ; » « Υποκόμης του Μπλουά ». « Καλώς, καταδικάζεσαι επιεικώς σε θάνατο με την λαιμητόμο ». Αυτή ήταν όλη η δίκη, παγκόσμιο και  ακατάρριπτο ρεκόρ  ταχύτητας δικονομικής  διαδικασίας, που δεν το έγραψαν δυστυχώς στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίννες.

Υστερα - ή σχεδόν συγχρόνως - ήλθε και η  σειρά να κοπούν και  τα κεφάλια του βασιλιά Λουδοβίκου του δέκατου έκτου και της βασίλισσας  Μαρίας Αντουανέττας - που από καθαρή κακεντρέχεια, διέδωσαν οι τέως υπήκοοί τους το γνωστό ανέκδοτο για το παντεσπάνι -και έτσι οι Γάλλοι έμειναν  χωρίς βασιλιάδες. Και τότε  ήλθε η σειρά του  δικού μας ανθρώπου, του Ελληνοπόντιου Καλομερίδη, γνωστού περισσότερο σαν Ναπολέοντα Βοναπάρτη, να πάρει τα πράγματα στα χέρια του. Οι  Γάλλοι νόμιζαν  ότι πολεμούσαν  υπό τις  διαταγές  του Πόντιου αυτού - που νόμιζαν ότι ήταν Γάλλος, τέτοια κορόϊδα είναι οι  Φραντσέζοι - ότι  πολεμούσαν λοιπόν για να διαδώσουν τις ιδέες της Γαλλικής επανάστασης, ενώ όλα  αυτά γινόντουσαν για να δοξαστεί ο Πόντιος, που νικούσε στην Ιταλία, στο Βάγκραμ  και σε πολλά άλλα μέρη. Και τελικά ο  Καλομερίδης αυτός, έστεψε  τον εαυτό του αυτοκράτορα το 1805, αλλά  οι Γάλλοι νόμιζαν ότι εξακολουθούσε να τους οδηγεί στους  πολέμους για τη διάδοση των ιδεών της επανάστασης, ενώ αυτός  ο τύπος είχε καταλύσει  τη δημοκρατία  και τις ιδέες  της. Τέλος πάντων, ο ένδοξος αυτός συμπατριώτης μας -και ίσως και μακρυνός συγγενής του γράφοντος, μη με παίρνετε στο  ψιλό παρακαλώ - μετά από  πολλές νίκες, ήλθε και  η σειρά  να χάσει, πρώτα στη Ρωσία, κατόπιν στο Βατερλώ, κι από εδώ παν΄ κι οι άλλοι.

Μετά από πολλές περιπέτειες που πέρασαν οι Γάλλοι, που αποκτούσαν  κατά καιρούς την ελευθερία τους, την έχαναν, την  ξανάβρισκαν και η υπόθεση  πήγαινε κορδόνι, κάποτε την απόχτησαν τελικά και τελεσίδικα. Και μπήκαμε αισίως και μετά πολλών επαίνων στον εικοστό αιώνα. Και τότε τα πράγματα πήραν μιά περίεργη τροχιά. Αυτοί που πάλευαν επί πάνω από έναν αιώνα για  την ελευθερία τους, άρχισαν να υποδουλώνουν άλλους λαούς, όλους στην Αφρικανική  ήπειρο. Βέβαια, και  από δυό και τρεις  αιώνες νωρίτερα, η Γαλλία - όπως  και κάθε « πολιτισμένη »  Ευρωπαϊκή  χώρα - είχε  κάποιο αριθμό  αποικιών, πάντως  σε περιωρισμένη κλίμακα. Αλλά τον εικοστό αιώνα, πλήθος από Αφρικανικές  περιοχές - που δεν χρειάζεται να απαριθμήσουμε - έγιναν κτήματα της Γαλλίας, και σε αρκετές από αυτές, εκεί κυρίως που κατοικούσαν μαύρες  φυλές, οι κατακτητές εφαρμόσανε  καταπιεστικά συστήματα  διακυβέρνησης. Αυτοί που διακηρύττανε  με στεντόρια φωνή το δικαίωμα  των λαών να είναι ελεύθεροι, μάλιστα. Οχι ότι και οι  άλλοι που δημιούργησαν αυτοκρατορίες, είχαν καλύτερη συμπεριφορά έναντι  των ντόπιων, αλλά  τουλάχιστον  αυτοί δεν είχαν  σαν έμβλημά  τους την επιδίωξη των λαϊκών ελευθεριών. Ετσι είναι τα πράγματα σ΄αυτόν τον κόσμο, σε ξένο πισινό χίλιες ξυλιές, μήπως διαφωνεί κανένας ;

Το δεύτερο σύνθημα  που επικράτησε πριν  και στη διάρκεια της Γαλλικής επανάστασης, ήταν η  « ισότητα ». Θεωρείται  βέβαιο ότι μ΄ αυτό το  σύνθημα, οι επαναστάτες υπονοούσαν την ισότητα των  πολιτών απέναντι  στο νόμο, την ισονομία  δηλαδή. Ολοι οι άνθρωποι - ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση και την οικονομική  τους επιφάνεια - να έχουν την ίδια μεταχείριση από το νόμο. Πιστεύει κανένας, πως μπορεί να υπάρξει μια τέτοια ισότητα για όλους τους  πολίτες μιάς  χώρας ; Αν το πιστεύει, πλανάται  πλάνην οικτράν. Ο  επώνυμος  και σπουδαίος  σε όλες τις  ανθρώπινες  κοινωνίες, είναι σε πολύ πλεονεκτικώτερη  θέση απέναντι στον άσημο  και πιθανώς φτωχό  συμπολίτη του. Ας θυμηθούμε επί του προκειμένου τα λόγια του Σόλωνα, που λέχθηκαν πριν από δυόμισυ χιλιάδες και πλέον χρόνια, αλλά είναι πάντα επίκαιρα : « Ο νόμος είναι σαν τον ιστό της αράχνης. Τα μεγάλα έντομα τον τρυπάνε και περνούν, τα μικρά πιάνονται σ΄αυτόν ». Χρειάζεται να προσθέσουμε τίποτε στα λόγια του σοφού αυτού νομοθέτη της αρχαίας Αθήνας ; Οχι βέβαια.

Υπάρχει η  « ισότητα » στον πλούτο, στα κοινωνικά  αγαθά, στα εισοδήματα. Ολοι οι ανθρωποι πρέπει να έχουν τον ίδιο  πλούτο, τις ίδιες απολαυές, και γενικά να  είναι οικονομικώς ίσοι. Αν  ρωτήσετε τους κοινωνιολόγους, θα σας απαντήσουν  ότι αυτό δεν είναι εφικτό, αλλά και ότι δεν  είναι και δίκαιο. Ενας άνθρωπος εργάζεται  πολύ περισσότερο από έναν άλλο, για ποιό λόγο να ανταμείψουμε την τεμπελιά του δεύτερου, παρέχοντάς  του τα ίδια εισοδήματα ; Ο ίδιος  Κάρολος Μαρξ, τοποθέτησε διαφορετικά το ζήτημα, δεν είπε ότι όλοι πρέπει να έχουν τις ίδιες  αμοιβές, ξεχώρισε αυτούς  που έχουν άλλες ανάγκες, άλλες ικανότητες, και δεν τους τοποθέτησε όλους στην  ίδια ζυγαριά, Αλλωστε  ήξερε ότι η κατά  κυριολεξία ισότητα στο εισόδημα είναι ανεφάρμοστη, αυτό που επιθυμούσε, ήταν οι αμοιβές από την εργασία τους που έπρεπε να έχουν οι άνθρωποι μεταξύ τους, να καθορίζεται - μέσα σε στενά βέβαια όρια και με μικρές διαφορές -από τις δυνατότητες προσφοράς που έχουν και από τις ανάγκες τους. Εν πάση περιπτώσει, αυτή  η διακήρυξη των Γάλλων επαναστατών, ήταν ένα πυροτέχνημα φραστικό. Δεν έδειξαν μάλιστα καμμιά τάση να την θέσουν σε εφαρμογή, ξέροντας μάλλον κι αυτοί, ότι δεν μπορούσε απλώς να εφαρμοστεί αυτή η ιδέα στην πράξη.

Ισότητα απέναντι  στο νόμο, στα αγαθά, γενικά  ισότητα, δεν είναι  ιδέες που μπορούν να πραγματοποιηθούν. Ενας νεαρός Γάλλος ευγενής - που δεν συγκρατώ το όνομά του, ξέρω μόνο ότι ήταν  εικοσιοκτώ ετών  όταν τον οδήγησαν στην γκιλλοτίνα - είπε κάποια λόγια που είχαν περίπου το εξής νόημα : « Μιλούν για ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους. Αλλά υπάρχει πουθενά στη  φύση ισότητα ; Στα φυτά, από τους  χαμηλούς θάμνους μέχρι τα πανύψηλα δεντρα, όλα έχουν τη  θέση τους. Στα ζώα, άλλο είδος έχει  μεγάλες διαστάσεις  και είναι ισχυρό, άλλο είναι μικρό και  ανίσχυρο, άλλο είναι πολύ  γρήγορο, άλλο πολύ  βραδύ. Γιατί θα πρέπει οι άνθρωποι - που είναι κι αυτοί, μέρος της φύσης - να είναι ακριβώς  ίδιοι και ίσοι σε όλα ; ». Αυτά πάνω κάτω  είπε ο ευγενής αυτός  νεαρός, του οποίου το κεφάλι μετά από λίγο καιρό, έπεφτε μέσα στο καλάθι στην πλατεία Γκρεβ, υπό τις ενθουσιώδεις εκδηλώσεις ευχαρίστησης των « ευγενών » κατοίκων της Γαλλικής πρωτεύουσας, που μάλιστα φέρει και το προσωνύμιο « η πόλη του φωτός ». ( Σ΄αυτή την πόλη του φωτός, έγιναν κατά καιρούς, φοβερά και τρομερά πράγματα, όπως λ.χ. η δίκη και καταδίκη του λοχαγού Ντρέϋφους, μέσα στο υπέρλαμπρο αυτό φώς έγινε αυτό το ανοσιούργημα ).

Μετά από την ελευθερία και την ισότητα, υπήρχε και το σύνθημα για την αδελφότητα. Όταν ακούω για « αδελφότητες », στο νού μου έρχονται διάφορες και μη κατονομαζόμενες  οργανώσεις, που κατά κανόνα, έχουν σαν στόχο και επιδίωξή τους, την αλληλεγγύη και την αλληλοϋποστήριξη των μελών τους. Αλλά οι  επαναστάτες δεν είχαν κατά  νούν κάτι τέτοιο, εννοούσαν ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να ζουν αδελφωμένοι  μεταξύ τους, έννοια που ίσως δανείστηκαν από τα Ευαγγέλια ή από κάποιες σχετικές φιλοσοφικές θεωρίες.

Πάντως, αποκλείεται να πήραν σαν υπόδειγμα ή ιδέα, την αδελφότητα των Ιησουϊτών, το μοναχικό τάγμα που ίδρυσε τον  δέκατο τρίτο αιώνα  ο Ιγνάτιος  Λοϋόλα. Αυτοί οι Ιησουϊτες, δεν ήσαν σε πολύ  μεγάλη υπόληψη  από τον κόσμο και  ιδιαίτερα από τους  επαναστάτες του 1789, που ήσαν κατά κανόνα άθεοι και δεν ήθελαν να ακούν τίποτε σχετικό  με θρησκευτικές αδελφότητες, ιδίως των Ιησουϊτών. Εδώ πρέπει να κάνουμε μιά παρατήρηση, με σκοπό να ξεκαθαρίσουμε  κάποια  ιδιότητα που  αποδίδεται στους  Ιησουϊτες. Χρησιμοποιούμε  τη φράση « αυτός  είναι Ιησουϊτης », όταν  θέλουμε  να δείξουμε ότι  κάποιος είναι  υποκριτής, όπως θα τον λέγαμε  « Φαρισαίο »  ή  « Ταρτούφο », ( από  τον ομώνυμο  χαρακτήρα  του Μολιέρου ). Νομίζω ότι αδικούμε τους Ιησουϊτες, τουλάχιστον ως έναν  βαθμό. Η αδελφότητα  αυτή - που πρώτη χρησιμοποίησε τον όρο  « σύντροφος », πολύ πριν  από τους Μαρξιστές - έβγαλε πολύ μεγάλους διανοούμενους και στοχαστές, που δεν  συμβαδίζανε με τις  κρατούσες τότε στενές θρησκευτικές αντιλήψεις  και τους υπερβολικούς  δογματισμούς της Καθολικής Εκκλησίας. Ισως, το μοναδικό για το οποίο  θα έπρεπε να κατηγορηθούνε, είναι ότι μερικές φορές έφταναν σε ακραίες θέσεις, του  τύπου  « ο  σκοπός αγιάζει τα μέσα », μιά θέση που οπωσδήποτε είναι καταδικαστέα.

Αλλά τα θέμα  μας δεν είναι οι  Ιησουϊτες του  Λοϋόλα, αλλά οι επαναστάτες της Γαλλίας του δέκατου  ένατου  αιώνα, που πολλοί τους  θαυμάζουν, όχι όμως ο γράφων. Πολέμησαν οι οι άνθρωποι αυτοί για τρία  ιδανικά, που είτε τα  πίστευαν είτε όχι, αποδείχτηκαν έπεα πτερόεντα, και χάριν  αυτών αιματοκύλισαν για μιά ακόμη φορά ολόκληρη  την Ευρώπη, μέσω του συμπατριώτη  μας, του  Ναπολέοντα Βοναπάρτη, τουτέστιν του  Καλόμερου από την Τραπεζούντα, που όπως  ξέρουμε, το  έσκασε  από την  Τραπεζούντα  κυνηγημένος  από τους Τούρκους στις αρχές του  δέκατου έβδομου αιώνα, και κατέφυγε στη Μάνη. Λίγο καιρό ύστερα, ένας Μανιάτης ονόματι  Ιωάννης  Στεφανόπουλος, ζήτησε απ΄ τους Γενοβέζους δάνειο για μιά μετεγκατάσταση  μερικών  εκατοντάδων Μανιατών  στην Κορσική, και μαζύ μ΄ αυτούς, πήγε και ο εκ Τραπεζούντος  Καλόμερος., κι αυτό έγινε το 1676. Τον επόμενο  αιώνα, ένας  της οικογένειας αυτής - που μάλλον  εξακολουθούσε να φέρει το προσωνύμιο  « Καλόμερος » - πήγε  « σώγαμπρος » σε Κορσικάνικη  οικογένεια του Αγιάτσιο, και  μετάτρεψε το προσωνύμιο του σε Μπουοναπάρτε, δηλαδή  « Καλό μέρος » στην Κορσικάνικη -Ιταλική διάλεκτο.( Αυτά τουλάχιστον μας λέει  η κόμησσα ντ΄ Αβραντές, σύζυγος του στρατάρχη ντ΄ Αβραντές, της οποίας η γιαγιά ήταν Ελληνίδα ).

Τώρα τι ήθελα και ανακάτεψα  όλα αυτά τα περί  Ναπολέοντα  και Πόντου, ένας Θεός το ξέρει, όταν αρχίσω  τη φλυαρία, δεν  μπορώ να σταματήσω και συνήθως  βγαίνω απ΄ το θέμα, είναι  « κουσούρι » που δεν μπορώ να το κόψω. Πάντως, με  τούτα και με κείνα - λένε οι οπαδοί της Γαλλικής επανάστασης - απλώθηκε το πνεύμα της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφότητας - τρομάρα τους - σε ολόκληρη την Ευρώπη. Και ξεχνούν οι οπαδοί του  Μαρά, του Νταντών και του απαισίας φήμης Ροβεσπιέρρου, που έστειλε  στην γκιλλοτίνα, μέσα σε τρεις μήνες, κάπου  δυό χιλιάδες  ανθρώπους, και μαζύ μ΄ αυτούς και μερικά  υψηλόβαθμα στελέχη της επανάστασης, μεταξύ  των οποίων  και τον  Νταντών. ( Τελικά, έστειλαν  και τον ίδιο τον Ροβεσπιέρρο στη γκιλλοτίνα, για να  μην μείνει παραπονεμένος που δεν έκανε κι ίδιος  χρήση της ). Ξεχνούν ότι  η δημοκρατία  επικράτησε πολύ νωρίτερα στην Ελβετία και στην Αγγλία, χωρίς να αιματοκυλιστεί ούτε η Ελβετία, ούτε η Αγγλία - εκτός από έναν εμφύλιο πόλεμο στα μέσα του δέκατου έβδομου αιώνα - και πολύ λιγότερο, χωρίς να αιματοκυλιστεί η Ευρώπη.